︎

POTPURI






Lojnat e empatisë


Era Qena

︎albanian

Patetike – mund të gjurmohet më thellë në greqishten e vjetër “Pathetikos” që do të thotë “I aftë për ndjenja, e paraprirë pak nga “patetik” (që ka të njejtin kuptim si kuptimet e para të Patetik, por që duket se ka rrjedhë nga “absurd” ose “Inadekuat”) dhe patetikë.
Pyetja më patetike që më kanë pytë ndonjëherë (ka ndodhë shpesh) është pyetja “Nëse kishe mujtë me pshtu veç njonin – ama veç njonin prej tyne, a e kishe pshtu ma përpara nji qen, apo nji antar të familjes tonde?”

Najherë, kur m’bojnë ksi pytje, mundohna me u tregu e këndshme, tu e kuptu që (najherë) kjo pytje shtrohet si hajgare, tu e ditë njerzt afinitetin që e ndiej ndaj qejve endacakë. Najherë (kur pijavna pak), bohna shumë konfrontative me njerzt që ma bojnë këtë pyetje, e i zgjedhi kafshët. Zakonisht përgjigja e tyne pason si pyetje - “Pse?”. Do edhe m’pysin se a e du familjen tem, ose a nihna që jetët e tyne nuk kanë rëndësi, të cilit koment [najherë] me zemërim i përgjigjna që jetët e tyne kanë rëndësi qaq sa jeta e nji pllumi n’rrugë. Pason shoku dhe kërkesa për me jep shpjegim. E shpjegoj. Shpjegimi jem nuk pranohet. Nuk është njerëzore me vendosë nji njeri me vdekë për me e pshtu nji kafshë, plus, na, si njerz, kemi inteligjencë superiore dhe e kena ndërtu krejt botën, na jetojmë e ndiejmë ma shumë se kafshët rreth nesh. Ato s’kanë kapacitet me racionalizu si na, ato s’ndiejne dashni e nuk krijojnë art. E vetmja arsye pse jetojnë është me i’u shërby njerzve, e me u riprodhu (as na si njerëz nuk e dijmë hala pse kemi nevojë me u riprodhu, shembull: kuptimi i jetës e të tjera). Kemi gjetë mënyra me i përdorë për jetën ma t’mirë që ato munën me e pasë. Njejtë si nji lopë që s’e  kupton se çka është lumturia e nuk e ka problem me jetu në nji kafaz të vogël për me e mjelë e mbarësu përjetësisht se osht krejt çka ajo din. Ato s’dijnë ma mirë. Na kemi tendenca me e eksploatu kët’ nocion – që ato s’dijnë ma mirë. Përfundimisht, i kemi jepë vetës të drejtë me i diktu nocionet, normat e lëvizjet e jetës të nji specieje tjetër të gjallë.

Mendon që nese vjen puna që njerzt e kanë aftësinë me qenë kaq racional, që me vendosë edhe për kohën e vdekjes së nji qenieje tjetër (jo njeriut [vetëm në këtë rast]), e e kana aftësinë për me çiftëzu, ri-shumu edhe brendu racat sipas nevojave tona. Mendon se e kishim pasë kapacitetin për me dallu se çka është humane, e çka nuk është, edhe sene të ngjashme Përjetë jom tu e lypë nji përgjigje racionale të pyetjes se pse NUK e kemi aftësinë me bashkëjetu me kafshët (qentë endacakë) në një hapsinë urbane (Prishtina).

Opinion i njëanshëm në nji botë të njëanshme. E vetmja që nuk është e njëanshme (që vjen prej njëanësisë timë) është fenomeni i antropomorfizimit të gjithçkafit, si nji lloj pandemie. Ne i përkthejmë normat e moralet e brishta njerëzore në veprimet e kafshëve. Jemi pjesë e problemit. Faktikisht, na jemi problemi.

Nëse na ndihemi që duhemi me i’u msu fëmijëve në mënyrë të institucionalizume respektin, atëherë duhemi edhe me ju msu çka  “sduhet me bo nëpër rrugë”. Shembuj të ksaj jon: me pshty, me gjujtë bërllog, me sulmu njerëz etj. Sepse, kur vjen puna te dhuna kërkush nuk të mson në shkollë qysh duhesh me u sillë me qen endacakë. Problem shoqëror shumë i përhapun që i nënvizon disa prej problemeve kryesore të politikës, e sistemit politik. Ekziston programi i sterilizimit dhe kastrimit të tyre, po ky program u keqpërdorë prej veterinarëve që e kanë gjetë nji mënyrë me përfitu të holla, tu e bo punën kishe jon tu i dokumentu krejt qentë që po i sterlizojnë. E në anën tjetër numri i qenve endacakë vazhdon me u rritë, përmes ksaj edhe dhuna ndaj tyne.
Njerz që i përbuzin se është shumë leht me antropomorfizu nji specie që nuk e kupton. Vjen deri te pika ku aktet e dhunës (shembull: situata e fundit që e kam ndëgju ku nji kamarier e ka djegë një qen endacak që po flinte me ujë të vlum) bohën qaq normale, që krejt e mirëkuptojnë përveç ktyne budallve – aktivistave të qenve endacakë. T’cilët refuzojnë me mshelë nji sy e me vazhdu me jetë.

Ma e çuditshmja osht vështirësia e njerezve me i kuptu pasojat e veprimeve të tyne. Njerëzit dhe kafshët komunikojnë në mënyra të ndryshme. Edhe pse jon do sene lineare, binare – rrallë ekziston hapsira gri.
Nëse e godet nji njeri, dhe e gjun me guri, shumica prej tyne kan me tentu me ta kthy. Po problemi logjik, dështimi i racionales, festa e irracionalitetit ktu ndodhë kur e abuzon nji qen në çfarëdo mënyre (tu e goditë, tu e gjujtë me sene, me ujë të vlum, me fishekzjarre, tu e helmu  etj) e ata ta kthejnë e të kafshojnë (nëse sjon të vdekun ose para vdekjes) A duhet me e fajësu qenin? Pse fajësohen ata? A osht se na smujmë me racionalizu jashtë normave tona njerëzore? A osht se nji tufë qensh lehtë munët me na copëtu – e jemi të pafuqishëm fizikisht para tyne nëse na kaplon frika? A osht tuta që na si njerz jemi shumë të dobët e të brishtë n’krahasim me kafshët e për shkak të k’saj s’mrrijmë me e kuptu që nuk i kanë moralet si na? E s’mujmë me i vlerësu përmes peshores t’njejtë si të njerëzve? Nëse nji qen e njekë nji fmi, qeni prapë është në faj se nuk ka menu paraprakisht. Qeni duhet me ditë që është fmi, e fmijtë bojnë gabime. Po, nëse thu që nji fmi osht tu e lëndu nji qen?
Prapë. Ti je në gabim. Se s’mundët nji fmi me lëndu nji qen që munët me e lonë po at’ fmi të traumatizum për përjetsisht për shkak të kafshimit.


Nëse filloj me i numru, e tregu krejt situatat në të cilat kom qenë për shkak qenve endacakë, ky kish me qenë nji tekst shum i gjatë. Përndryshe, ky tekst rrjedhë prej frustrimeve që mu kanë mledhë për shkak t’padrejtësisë, urrejtjes, e apatisë që e kom ni prej njerzve. Ky problem nuk e ka naj zgjidhje të thjeshtë apo ultra të saktë pasi që osht problem shumë kompleks social e menaxhohet binarisht. Do njerz i dojnë pa faj, të tjertë si dojnë – po ashtu pa faj! Kom pa qen që e kanë pasë penisin e premë, kom përjetu klysha tu dekë në rrugë prej neglzhiencës e apatisë njerzore, qen me lëndime fatale që lihen me deke n’mes t’rrugës. Kom varrosë qej që jon helmu veç pse e kan bezdisë naj njeri të rëndomtë, në nji lagje t’rëndomtë, që ka vendosë që mënyra ma e mirë me u marrë me problemin e tij – osht me i dhonë qenit me hongër ushqim të helmum.
 Dje, ndëgjova dikond tu e përshkru bashkëjetesënn si ndarje e përbashkët e hapsinës dhe materies. Osht gjithmonë paradoksale kur diçka që duket komplekse osht shumë e thjeshtë edhe e drejtpërdrejt. Po në nji ambient urban të nji vendi ende në zhvillim, i cili mundohet me i mbajtë normat e standardet Europiane™, ven, pa ven e pa kontekst t’përbashkët. Osht shumë e bukur se sa injorant tregohemi kur vjen puna te t’bashkëjetuarit me qentë endacakë në Prishtinë.

Për me jep ma shumë kontekst, unë kom lindë e rritë në këtë qytet, dhe nuk kom n’men naj kohë ku k’tu s’ka qenë qentë endacakë. Krejt Kosova osht me ta, ka plane e strategji për me kontrollu popullsinë e tyre n’mënyrë jo të dhunshme, ligje ndalojnë braktisjen e qejve, por nuk respektohen.
E institucionet jon t’korruptume, e politikanët koncentrohen veç në imazhin e tyne publik – në vend se me u mundu me zgjedhë konkretisht situatën. Mirëqenia e kafshëve dhe njerëzve sosht në nivel kulminant (edhe pse, sdi a ka me qenë najherë), po fajtorët jon gjithmonë ja qentë, ja njerzt që kujdesen për nevojat e tyne bazike si ushqimi, uji, e vizitat te veterinari. Njerz random n’rruge jon të mbushun me urrejtje. Najherë, nuk mundesh mos me ni keqardhje për k’ta njerz që e kanë hupë empatinë deri n’pikën që vendosin me vepru ndaj një specieje të thjeshtë si me qenë vegël e zgjatun e Djallit. N’vend se me provu me bashkëjetu, e me tentu me e ndërtu së bashku nji të ardhme ma të shëndetshme jemi radikalizu në diçka që s’duhet me qenë radikale. Më kujtohet qysh para 10 vjetve mënyra për me e kontrollu popullsinë e qejve ka qen me i vra me alltia, e pushka n’mes t’natës. E pyetja qëndron gjithmonë e njejta “Pse?”. Pse s’munëmi me kuptu që krejt ky irritim, urrejtje, frikë që ndihet, s’duhet u drejtu te nji kafshë që s’din ma mirë, po te institucionet e korruptume, e te organet mediatike që monetizojnë frikën e ndjenjat e tuja për do pikë ekstra. Pse nuk e mbajmë vetën të përgjegjshëm për çkado që bojmë në raport me ta? Pse osht veq nji linjë e të menduarit për me e rregullu këtë problem? Çka paska ndodhë me njerëzit që kanë jetu në ferma, të rrethum me kafshë? Çka paska ndodhë me neve që nji kohë ja u kena fshi mutin si pjesë e punës, e tash pështirosemi kur na afrohet qeni? Kthehemi te ndarja e përbashkët e hapsinës dhe materies. Hala kom shpresa, edhe kur na doket që s’mujmë mo, na vazhdojmë. Gjithmonë ka pateticizëm kur vjen puna te ekzistenca. Gjithmonë ka pasë, ka edhe ka me pasë tension emocional prej krejt anëve. S’ka naj zgjidhje t’saktë t’veçumë, po ka disa prej tyne. Mënyra ma e mirë për me e frymëzu bashkëjetesën osht tu i nda tregimet e “tjetrit”. “Tjetri” në këtë rast jon qejtë.

Antropomorfizimi nuk është armiuk. Armiku është vendi i gabum ku drejtohet urrejtja. Që me inspiru nji ndryshim sado të vogël të kësaj narrative, kom me vazhdu me i nda tregimet e qeve me të cilët kom arritë me bashkëjetu n’rruget e hinta, t’betonume t’Prishtinës. Osht tentativa jem [patetike] për me e ndryshu narrativën e cila shpresoj ka me i shti njerzt me kuptu që qejtë endacakë kanë ndjenjat, dashnitë edhe dashuriçkat e tyne. Nëse dojmë me i trajtu në të njejtën mënyrë qysh i trajtojmë njerëzit - përmes moraleve edhe standardeve njërëzore. Atëherë, duhemi me i tregu edhe tregimet e tyne prej një qasjeje antropocentrike. I vetmi sen që duhëmi me e majtë n’men kolektivisht osht se abuzimi sistematik i tjetrit, e shtyn po at’ tjetrin me t’kafshu.
Potpuri është një platformë e pavarur botuese dhe iniciativë bashkëpunuese e fokusuar në metodologjitë eksperimentale të kërkimit, gazetarisë investigative dhe prodhimit. Fokusi i procesit të punës së Potpurit është nxitja e metodologjive kolektive në praktikat e botimit për prodhimin e gazetave fizike. Kolektivi Potpuri është i bazuar ndërmjet Kosovës dhe Zvicrës, aktiviteti ynë kërkon tema dhe urgjenca të përbashkëta sociale si ringjallja e shtypit të shkruar në Kosovë, mungesa e hapësirave institucionale reflektuese për diasporën shqiptare në Zvicër, politikat dhe dukuritë sociale nën përvojat migratore, dhe më e rëndësishmja sigurimi i një hapësire mikpritëse për shprehjet e zërave të padëgjuar brenda mjediseve komerciale.
Potpuri is an independent publishing platform and collaborative initiative focused on experimental methodologies of research, investigative journalism and production. The focus of the work-process of Potpuri is the fostering of collective methodologies in publishing practices for the production of physical newspapers. Potpuri collective is based between Kosovo and Switzerland, our activity seeks for common social themes and urgencies such as the revival of printed press in Kosovo, the absence of reflective institutional spaces for the Albanian diaspora in Switzerland, the politics and social phenomena under migratory experiences, and most importantly providing a welcoming space for expressions of voices unheard within commercial settings.
Potpuri ist eine unabhängige Veröffentlichungsplattform und Initiative, die sich auf experimentelle Forschungsmethoden, investigativen Journalismus und Produktion konzentriert. Der Schwerpunkt des Arbeitsprozesses von Potpuri liegt in der Förderung kollektiver Methoden der Verlagspraxis für die Produktion von Zeitungen. Das Potpuri-Kollektiv arbeitet im Kosovo und der Schweiz. Unsere Themen und Dringlichkeiten wie der Wiederbelebung der gedruckten Presse im Kosovo reichen von dem Fehlen reflektierender institutioneller Räume für die albanische Diaspora in der Schweiz und den sozialen Phänomenen der Migrationserfahrungen. Ein Raum für Ausdruck von Stimmen, die in kommerziellen Umgebungen häufig ungehört bleiben.